De groeiende dreigingen for Software Vrijheid: Een oproep tot actie

Dit is een lang verhaal - een duik in de mechanismen die de Free Software-beweging en -filosofie tegenwoordig ondermijnen - en waarom het belangrijk is om samen te komen en op te komen voor deze idealen.

In de vroege jaren 2000 leek de toekomst van softwarevrijheid veelbelovend. Overheden wereldwijd promootten actief Free and Open Source Software (FOSS), met initiatieven zoals het Duitse LiMux-project dat hele steden naar Linux verplaatste, en Brazilië dat open source oplossingen verplicht stelde in het openbaar bestuur. De Europese Unie besprak interoperabiliteit en open standaarden, terwijl talloze publieke instellingen alternatieven voor propriëtaire software verkenden.

Twee decennia later is het landschap dramatisch veranderd. Het LiMux-project is teruggedraaid, overheidsmanifesten zijn stilletjes vervangen door niet-bindende aanbevelingen, en zelfs traditionele bolwerken van softwarevrijheid worden geconfronteerd met verminderde financiering en invloed. Deze terugtrekking komt op een kritiek moment waarop onze afhankelijkheid van software nog nooit zo groot is geweest, en de principes van softwarevrijheid nog nooit zo belangrijk zijn geweest.

De Subtiele Erosie van Softwarevrijheid

De bedreigingen voor softwarevrijheid zijn vandaag de dag heimelijker dan ooit. In plaats van regelrechte oppositie, worden we geconfronteerd met een geleidelijke erosie door ogenschijnlijk redelijke compromissen en marktgedreven veranderingen die langzaam de fundamenten van softwarevrijheid ondermijnen.

Neem bijvoorbeeld MongoDB's overstap naar de Server Side Public License (SSPL). Op het eerste gezicht leek deze zet de belangen van het bedrijf te beschermen tegen cloudproviders die profiteren van het draaien van MongoDB als service zonder bij te dragen aan het project. De complexiteit en ongebruikelijke vereisten van de SSPL hebben er echter toe geleid dat veel organisaties deze als onverenigbaar beschouwen met traditionele open source principes. Vergelijkbare problemen doen zich voor met andere "bijna-vrije" licenties, zoals de Commons Clause of de GreyJay-licentie, die beperkingen toevoegen die de helderheid en zekerheid ondermijnen die de GPL en andere traditionele FOSS-licenties zo krachtig maakten.

De impact reikt verder dan alleen licenties. Neem het geval van AI- en machine learning-systemen. Hoewel bedrijven trots "open source" AI-modellen aankondigen, is de realiteit veel complexer. Deze modellen vereisen vaak enorme computationele middelen om te trainen en in te zetten, waardoor echte vrijheid praktisch onmogelijk is voor de meeste gebruikers. Toen OpenAI GPT-2 uitbracht, noemden ze het "open", maar de miljarden die nodig zijn om vergelijkbare modellen te trainen, beperkten de echte vrijheid effectief tot een handvol rijke bedrijven.

De Cloud-val en Data-monetisatie

Misschien wel de belangrijkste verschuiving is de beweging naar clouddiensten en data-monetisatie. Neem een eenvoudige taak als het gezamenlijk bewerken van documenten. Twintig jaar geleden gebruikte je misschien OpenOffice of LibreOffice, volledig draaiend op je eigen computer. Vandaag biedt Google Docs een "gratis" alternatief dat krachtig en handig is – maar tegen welke prijs?

De dienst is gratis in termen van geld, maar vereist dat je de controle over je gegevens opgeeft en constante surveillance van je werkgewoonten accepteert. Je documenten, je bewerkingspatronen en je samenwerkingsnetwerken worden allemaal datapunten voor advertentie-algoritmen. Dit model is zo gebruikelijk geworden dat veel gebruikers, vooral jongere, het als volkomen normaal zien.

De implicaties gaan dieper dan persoonlijke privacy. Wanneer diensten "gratis" zijn door data-monetisatie, moeten FOSS-alternatieven die gebruikersvrijheid respecteren ofwel alternatieve financieringsmodellen vinden of moeite hebben om te concurreren. Een zelf-gehoste Nextcloud-instantie biedt misschien vergelijkbare functies als Google Drive, maar vereist infrastructuur, onderhoud en vaak directe betaling. Dit creëert een perverse prikkel waarbij het beschermen van je vrijheid daadwerkelijk meer geld kost dan het opgeven ervan.

De Crisis van Marktconcentratie

Deze dynamiek voedt een breder probleem van marktconcentratie. Bedrijven als Google, Microsoft en Amazon hebben zo'n dominantie bereikt dat ze effectief de facto standaarden kunnen bepalen voor hele categorieën software. Dit leidt tot wat Cory Doctorow "enshittification" noemt – een cyclus waarbij platforms eerst gebruikers lokken met goede service, om vervolgens geleidelijk die service te verslechteren om maximale winst te halen zodra gebruikers effectief vastzitten.

Neem de evolutie van Slack. Aanvankelijk geprezen om zijn open API en integratiemogelijkheden, heeft het geleidelijk deze functies beperkt, waarbij gebruikers worden gedwongen naar betaalde niveaus en propriëtaire integraties. De netwerkeffecten en data-lock-in maken het moeilijk voor gebruikers om over te stappen naar FOSS-alternatieven zoals Matrix of Mattermost, zelfs wanneer ze dat zouden prefereren.

Een vergelijkbaar patroon ontvouwt zich nu in de wereld van AI, waar bedrijven diensten opzetten tegen lage of geen kosten, terwijl er hele serverparken nodig zijn om alle verzoeken te verwerken. Hoewel deze initiële kosten worden gedragen door investeringsfondsen, staat vast dat deze investeringen winst moeten opleveren. Zodra diensten door onze ecosystemen zijn doorgedrongen, zullen de prijzen moeten stijgen om de verwerkingskosten te dekken - en wat extra winstmarge. Merk op hoe zowel servers als kennis steeds meer geconcentreerd raken rond weer dezelfde vijf grote techbedrijven in de wereld. Het hebben van systemen die open, transparant en aanpasbaar zijn om op kleinere systemen te draaien, zal essentieel zijn als we niet willen dat alle macht weer in dezelfde tien handen terechtkomt.

De Institutionele Uitdaging

Ondertussen staan traditionele instellingen die softwarevrijheid ondersteunen voor hun eigen uitdagingen. De Free Software Foundation (FSF) en zijn Europese tegenhanger FSFE hebben verminderde financiering en invloed gezien. De recente controverses rond Richard Stallman benadrukken een cruciale uitdaging: hoe blijvende principes te scheiden van individuele persoonlijkheden.

Hoewel Stallmans persoonlijke acties en uitspraken kritiek hebben gekregen, blijven de vier vrijheden die hij formuleerde – om software te gebruiken, bestuderen, modificeren en delen – net zo vitaal als altijd. Toch heeft de controverse het voor critici makkelijker gemaakt om deze principes af te wijzen door ze te associëren met persoonlijke tekortkomingen in plaats van zich bezig te houden met de onderliggende ideeën.

Het Slagveld van Standaarden en Beleid

De strijd voor softwarevrijheid speelt zich steeds meer af in standaardiseringsorganen en beleidskaders. Hoewel open standaarden cruciaal zijn voor interoperabiliteit, wordt het proces van het creëren van deze standaarden steeds meer gedomineerd door grote technologiebedrijven. Neem het voorbeeld van webstandaarden: hoewel technisch open, is het implementeren van een moderne webbrowser zo complex geworden dat zelfs Microsoft zijn eigen engine opgaf ten gunste van Google's Chromium, wat effectief de browserdiversiteit vermindert en controle centraliseert.

Het regelgevingslandschap presenteert vergelijkbare uitdagingen. De EU's Cyber Resilience Act (CRA), hoewel goedbedoeld in zijn doel om softwarebeveiliging te verbeteren, zou significante lasten kunnen creëren voor FOSS-projecten. De vereisten voor documentatie, veiligheidsbeoordelingen en doorlopend onderhoud zouden overweldigend kunnen blijken voor vrijwilligersgedreven projecten die historisch de ruggengraat van het FOSS-ecosysteem zijn geweest.

De AI-uitdaging voor Transparantie

Kunstmatige Intelligentie en Machine Learning presenteren misschien wel de meest diepgaande uitdaging tot nu toe voor softwarevrijheidsprincipes. Traditionele FOSS benadrukte transparantie en het vermogen om code te begrijpen en te modificeren. Maar hoe zijn deze principes van toepassing op AI-systemen waar het gedrag voortkomt uit trainingsdata in plaats van expliciete programmering?

Wanneer OpenAI een model uitbrengt onder een "open" licentie, wat betekent dat eigenlijk? De gewichten en architectuur zijn misschien beschikbaar, maar zonder toegang tot de trainingsdata en de enorme computationele middelen die nodig zijn voor training, blijft echte vrijheid illusoir. De situatie wordt nog complexer met systemen zoals GitHub Copilot, getraind op publieke code repositories zonder duidelijke overweging van hun licenties.

De Educatieve Kloof

Een bijzonder zorgwekkende trend ontstaat in het onderwijs. Universiteiten werken steeds meer samen met propriëtaire cloudproviders, waarbij studenten worden geïntroduceerd in ontwikkelomgevingen die onlosmakelijk verbonden zijn met specifieke leveranciers. Informatica-onderwijs richt zich vaak op het gebruik van specifieke tools in plaats van het begrijpen van fundamentele principes van softwarevrijheid en digitale rechten.

Wanneer studenten vooral leren ontwikkelen met AWS-diensten of Google Cloud Platform, leren ze niet alleen technische vaardigheden – ze worden geconditioneerd om een bepaald model van softwareontwikkeling te accepteren waar afhankelijkheid van propriëtaire clouddiensten de norm is. Het idee om je eigen servers te draaien of controle te houden over je computeromgeving wordt vreemd, gezien als onnodig complex in plaats van fundamenteel versterkend.

De Rol van Gemeenschapsactie

In het licht van deze uitdagingen wordt het werk van organisaties zoals de Digital Freedom Foundation (DFF) belangrijker dan ooit. Door evenementen zoals Software Freedom Day, Hardware Freedom Day en Document Freedom Day creëert DFF mogelijkheden voor verschillende gemeenschappen om op praktische manieren met softwarevrijheidsprincipes om te gaan.

Neem een typisch Software Freedom Day-evenement in een openbare bibliotheek. Bezoekers kunnen leren hoe ze Linux kunnen installeren op hun oude laptops, waarbij ze ontdekken dat hardware die ze verouderd achtten nieuw leven kan vinden met vrije software. Ze kunnen leren over privacy-respecterende alternatieven voor gebruikelijke clouddiensten, of deelnemen aan workshops over digitale rechten en online privacy. Deze praktische ervaringen maken abstracte principes concreet en toegankelijk.

Universiteiten vormen een andere cruciale locatie voor actie. Wanneer studenten Software Freedom Day-evenementen organiseren, creëren ze ruimtes om dominante verhalen over softwareontwikkeling en digitale rechten te bevragen. Ze kunnen alternatieven voor propriëtaire clouddiensten demonstreren, laten zien hoe FOSS-tools aan praktische behoeften kunnen voldoen, en gemeenschappen van praktijk bouwen rond softwarevrijheidsprincipes.

Netwerken van Verzet Opbouwen

De kracht van deze lokale evenementen reikt verder dan hun onmiddellijke impact. Elk Software Freedom Day-team wordt een knooppunt in een globaal netwerk van voorvechters en beoefenaars. Deze netwerken kunnen reageren op beleidsvoorstellen, middelen en kennis delen, en elkaar ondersteunen bij het promoten van softwarevrijheid.

Wanneer de EU regelgeving zoals de CRA voorstelt, kunnen deze netwerken mobiliseren om de impact op FOSS-projecten uit te leggen en alternatieven voor te stellen. Wanneer scholen overwegen propriëtaire clouddiensten aan te nemen, kunnen lokale FOSS-voorvechters levensvatbare alternatieven demonstreren en het belang uitleggen van het behouden van controle over educatieve infrastructuur.

De Weg Vooruit

De uitdagingen voor softwarevrijheid zijn reëel en groeiend, maar ze zijn niet onoverkomelijk. Door gecoördineerde gemeenschapsactie, publieke educatie en volhardende belangenbehartiging kunnen we werken aan het behoud en de vooruitgang van deze essentiële principes. Belangrijke strategieën zijn onder andere:

• Softwarevrijheid relevant maken voor niet-technische doelgroepen door te focussen op praktische voordelen en real-world toepassingen
• Netwerken bouwen van voorvechters die beleid kunnen beïnvloeden op lokaal en nationaal niveau
• Onderwijsinitiatieven ondersteunen die fundamentele principes naast technische vaardigheden onderwijzen
• Duurzame financieringsmodellen creëren voor FOSS-ontwikkeling die kernprincipes niet compromitteren

De rol van de Digital Freedom Foundation in het coördineren van deze inspanningen wordt steeds vitaler. Door het bieden van middelen, ondersteuning en een kader voor actie, helpt DFF lokale gemeenschappen softwarevrijheidsprincipes te vertalen naar praktische actie.

Een Oproep tot Actie

De tijd voor actie is nu. Of je nu een ontwikkelaar, educator, beleidsmaker bent, of simpelweg iemand die geeft om digitale rechten en vrijheden, er zijn concrete stappen die je kunt nemen:

• Raak betrokken bij Software Freedom Day-evenementen in je gemeenschap, of organiseer er een als ze nog niet bestaan
• Ondersteun organisaties die softwarevrijheid verdedigen door middel van donaties of vrijwilligerswerk (bijvoorbeeld FSF)
• Pleit voor FOSS-oplossingen op je werkplek of onderwijsinstelling
• Ga in gesprek met beleidsmakers over kwesties rond digitale rechten
• Deel kennis en creëer bewustzijn in je gemeenschap
• Steun de Digital Freedom Foundation om lokale teams te versterken en een wereldwijde beweging te coördineren.

De toekomst van softwarevrijheid hangt af van ons collectieve vermogen om deze uitdagingen het hoofd te bieden en tegelijkertijd sterke, duurzame gemeenschappen op te bouwen die zich inzetten voor digitale rechten en vrijheden. Door gecoördineerde actie en volhardende belangenbehartiging kunnen we eraan werken om ervoor te zorgen dat de principes van softwarevrijheid onze digitale toekomst blijven vormgeven.